Eliza Orzeszkowa (1841-1910)

Talenty

  • Artysta
  • Humanista
  • Społecznik

Profil

Pisarka, publicystka i działaczka społeczna. Traumatyczne doświadczenie powstania styczniowego sprawiło, że stała się gorącą orędowniczką programu pozytywistycznego. Jej książki zostały przetłumaczone na blisko 20 języków.

Biografia

Uczyła się na pensji sakramentek w Warszawie, gdzie zawarła przyjaźń z przyszłą wybitną pisarską Marią Konopnicką. Naukę na pensji Orzeszkowa wspominała jako marnowanie czasu. Uważała, że po jej opuszczeniu była pogrążona w „bezmyślności i lekkomyślności”. Później w swoich utworach („Marta”, „Nad Niemnem”, „Kilka słów o kobietach”) krytykowała sposób edukacji dziewcząt.

Uparta

Przełomowym momentem w życiu Orzeszkowej był udział w powstaniu styczniowym. Po latach określała to jako „falę, która zagarnęła wszystkich i niemożliwe było odcięcie się od niej”. W czasie zrywu udzielała pomocy powstańcom i umożliwiła ucieczkę poza granice zaboru dyktatorowi powstania Romualdowi Trauguttowi. „Orzeszkowa mówiła, że powstanie styczniowe było tym dłutem, które uczyniło z niej pisarkę. Te dramatyczne doświadczenia sprawiły, że jej życie rozpadło się, zanim się na dobre zaczęło” – wskazuje prof. Magdalena Kreft-Świetlik. Majątek męża Orzeszkowej został skonfiskowany, a on sam – zesłany do guberni permskiej. Orzeszkowa wróciła do rodzinnej Miłkowszczyzny, która borykała się z takimi trudnościami, jak większość majątków na Litwie: prześladowania, represje ekonomiczne, trudności z dostosowaniem do nowej sytuacji gospodarczej po uwłaszczeniu – tak wyglądała ówczesna codzienność Orzeszkowej. Przyszła pisarka starała się jednak gospodarować rodzinnymi dobrami. Zaangażowana w realizację programu pozytywistycznego organizowała ochronki oraz naukę czytania i pisania dla dzieci chłopskich. Postanowiła również zdobywać wiedzę we własnym zakresie. „Była uparta w samokształceniu. Okładała się książkami z różnych dziedzin, w tym z nauk ścisłych. Nad lekturami spędzała całe noce” – wskazuje prof. Kreft-Świetlik. „Przez pryzmat zdobytej wiedzy usiłowała zrozumieć przyczyny upadku ziemiaństwa, niemożność dostosowania się do nowej rzeczywistości ekonomicznej – przyczyny wypływające zarówno z okoliczności zewnętrznych, jak i immanentnych cech swojej klasy społecznej. Postrzegała też powody, dla których droga jej tradycja patriotyczna, pielęgnowana przez ziemiaństwo, była co najmniej obojętna, jeśli nie wroga dla chłopów” – dodaje dr Halina Floryńska-Lalewicz. 

Emancypacja kobiet i kwestia żydowska 

Zadebiutowała w 1866 r. opowiadaniem pt. „Obrazek z lat głodowych”, w którym ukazała głęboki kontrast pomiędzy statecznym życiem wykształconego ziemiaństwa a biedą chłopów. Kolejnym opublikowanym utworem była „Ostatnia miłość”, w którym dokonywała literackiego rozliczenia się z własnym nieudanym małżeństwem. Po sprzedaży majątku w 1870 r., wyjechała do Grodna, gdzie rozwijała swoje trzy wielkie pasje, do których należały: „bazgranie” (jak sama określała swoją twórczość), „botanizowanie” i „roboty kwiatowe”. Orzeszkowej niezwykle bliski był temat emancypacji kobiet. „Uważała, że kobiety powinny mieć takie same prawa jak mężczyźni. Dostrzegała jednak, że rola kobiety w rodzinie jest inna niż mężczyzny” – zaznacza dr Iwona Wiśniewska. W Grodnie Orzeszkowa prowadziła pensję dla dziewcząt z niezamożnych rodzin. Pomagała zdobyć im wykształcenie oraz stypendia naukowe. W programie nauczania kładła nacisk na wychowanie patriotyczne. Inną kwestią, w którą Orzeszkowa gorąco się angażowała, była sytuacja polskich Żydów. Uważała, że przez ich poznanie prowadzi droga do zrozumienia i akceptacji inności. „Nieznajomość nasza Żydów jest faktem zdumiewającym” – pisała w rozprawie „O Żydach i kwestii żydowskiej”. 

Tendencyjność i nominacja do Nobla 

W pierwszym okresie twórczość Orzeszkowej cechowały dydaktyzm i tendencyjność, które z czasem przerodziły się w „dojrzały realizm”. Powieści Orzeszkowej przestały być jedynie ilustracją założonej tezy, a sama pisarka zaczęła dostrzegać złożoność życia społeczno-politycznego. „Dziurdziowie” i „Cham” to książki dające obraz polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku. „Nad Niemnem” to cała panorama popowstaniowej grodzieńszczyzny. Ostatni okres twórczy (1888-1910) był dla pisarki – schorowanej i borykającej się z trudnościami życiowymi, czasem dezorientacji i bezradności. „Bunty społeczne i rozwijający się ruch socjalistyczny są jej obce, wręcz wrogie, choć rozumie ich przyczyny. Załamuje się też jej dotychczasowy światopogląd materialistyczny, ewolucjonistyczny i laicki. Zwróciła się ku problematyce metafizycznej i etycznej, w literaturze skupiła się na życiu wewnętrznym jednostki” – mówi dr Floryńska-Lalewicz. Dwukrotnie – w 1905 r. i 1909 r. Orzeszkowa była nominowana do nagrody Nobla, choć nigdy jej nie dostała. Zmarła w Grodnie i tam została pochowana.


Brak dostępu do ankiet

Aby wziąć udział w ankiecie musisz posiadać konto oraz musisz być zalogowany.



Skip to content