Biografia

Jego ojciec i dziad byli burmistrzami w Pile. Staszic pobierał naukę w Poznaniu, a następnie studiował we Francji i w Niemczech. Z pochodzenia mieszczanin, obrał stan duchowny jako jedyną dla przedstawiciela „trzeciego stanu” możliwość kariery naukowej i literackiej. Jak podkreślał prof. Mieczysław Klimowicz, „był typowym w XVIII wieku wzorem księdza, który nie przykładał większego znaczenia do swoich obowiązków duszpasterskich, prowadził laicki tryb życia, a w głoszonych pooglądać pozostawał często w zasadniczej sprzeczności z oficjalną doktryną katolicką”. Staszic na co dzień nie nosił sutanny, nie odprawiał mszy św., za bezproduktywne uważał wychowanie klasztorne, krytykował scholastykę i otwarcie deklarował deizm.

Postępowy reformator 

W swojej słynnej rozprawie „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w.k. do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane” przez pojęcie narodu rozumiał wszystkie stany, występując wyraźnie przeciwko dominacji jednej klasy. I chociaż Staszic rolę kierowniczą w kształtowaniu nowożytnego narodu upatrywał w swoistym sojuszu szlachecko-mieszczańskim, działał jednocześnie na rzecz poprawy położenia chłopów. Narrator „Uwag…” utożsamiany z autorem, widział zaniedbania, nędzę, niesprawiedliwość, a także tłumy chłopów uciekających przez granicę przed prześladowaniem. „Ta broszura polityczna należy do pomnikowych utworów publicystyki” –  podkreślał prof. Rafał Habielski. Staszic, dostrzegając dysproporcje społeczne, osobiście zaangażował się do wdrażania postępowych reform na poziomie własnych dóbr. W 1812 r. założył Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie, stając się tym samym prekursorem spółdzielczości w Polsce. W swoich dobrach nadał chłopom ziemię na własność.   

Polityka i nauka 

Swoje poglądy polityczne przedstawił z kolei w „Przestrogach dla Polski”. Ratunek dla ojczyzny widział w silnych, centralistycznych rządach. „Użyteczniejszą narodowi naszemu byłaby w tym razie absolutna monarchia, jak zła rzeczpospolita. Bo pierwsza naród Polaków zachowa” – pisał. W wymiarze praktycznym wspierał reformy Sejmu Czteroletniego, które miały na celu wzmocnienie polityczne, gospodarcze i militarne Rzeczpospolitej. W latach 1807-1824 Staszic zajmował się edukacją. Był członkiem Izby Edukacyjnej, Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Współtworzył warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Ufundował jego siedzibę i przewodniczył mu od 1807 r. Był współorganizatorem Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Górniczej w Kielcach. 

Narodowa manifestacja 

Pod koniec życia Staszic stał się zwolennikiem idei panslawizmu: był przekonany, że narody słowiańskie powinny zjednoczyć się pod berłem carskim. Jego wiara w cara skłoniła go do złożenia podpisu pod dokumentem wprowadzającym cenzurę. „Cenzura zapoczątkowała okres konfliktów i zdarzeń prowadzących do wybuchu powstania w listopadzie 1830 r.” – wyjaśniał dr Jan Sałkowski. Stanisław Staszic zmarł w Warszawie. Jego pogrzeb przerodził się w narodową manifestację. Uczestniczyło nim udział kilkadziesiąt tysięcy warszawiaków, w tym szesnastoletni wówczas Fryderyk Chopin. Po śmierci majątek Staszica – zgodnie z jego wolą – przeznaczono na dom zarobkowy dla ubogich oraz szpital Dzieciątka Jezus i Marcinkanek, a także Instytut Głuchoniemych.