Biografia

Przyszły wybitny historyk był uczniem szkoły prowadzonej przez pijarów w Warszawie. Następnie rozpoczął studia pedagogiczne na Uniwersytecie Wileńskim, jako „stypendysta-kandydat do stanu nauczycielskiego”. Jego zainteresowania naukowe były jednak znacznie szersze – poza zajęciami obowiązkowymi uczęszczał na wykłady z przyrody, fizyki, prawa, geometrii i rysunków. Uczył się języków nowożytnych i klasycznych. Jednak szczególnie zajmowały go nauki historyczne, geografia, kartografia i numizmatyka.

Wychowawca konspiratorów 

Po studiach podjął się pracy naukowej i całkowicie poświęcił się historii szybko stając się jednym z najpopularniejszych wykładowców. Wystąpienia Lelewela gromadziły początkowo 100, a później nawet 400 osób. Zastanawiając się nad źródłem ogromnego powodzenia wykładów Lelewela prof. Helena Więckowska pisała: „Przed żądną wiedzy historycznej młodzieżą stawał człowiek młody, uczony dużej miary, obdarzony zmysłem krytycznym analityk, rzucający nowe, uogólniające koncepcje, syntetyk. Dziejopisarstwo traktował nie jako bierne kronikarstwo notujące mniej lub bardziej autentyczne zdarzenia, lecz jako żywy wykład wiążących się z sobą przyczyn i skutków, sięgających w głąb zagadnień, rozjaśniających mroki dziejowego pochodu ludzkości”. Wśród słuchaczy historyka był m.in. Adam Mickiewicz, który po latach postać Lelewela umieścił w trzeciej części „Dziadów”. W 1818 r. jako pracownik naukowy Uniwersytetu Wileńskiego Lelewel zainaugurował otwarcie nowego roku akademickiego. „Porywał młodych ludzi i zaszczepił w nich patriotyzm, dzięki któremu oni zaczęli konspirować” – mówił dr Jan Sałkowski. 6 lat później musiał opuścić Wilno w związku z wykryciem działalności stowarzyszenia Filomatów i Filaretów. „Wydaje mi się, że on próbował znaleźć jakiś złoty środek. Próbował zjednoczyć wszystkich wokół nadrzędnej idei racji stanu” – uważał dr Tadeusz Krawczak. Będąc wykładowcą akademickim Lelewel napisał ponad sześćdziesiąt różnego rodzaju rozpraw i artykułów, dotyczących bardzo różnych tematów i epok. „Tę syntezę historyczną ujmował w żelazne karby metody, stosował – po raz pierwszy w Polsce upartą i bezwzględną krytykę źródeł” – wskazywała prof. Więckowska. 

Za wolność naszą i waszą 

Po wybuchu powstania listopadowego Lelewel wszedł w skład Rady Administracyjnej, a następnie Rządu Narodowego. Został też prezesem Towarzystwa Patriotycznego, demokratyczno-rewolucyjnego klubu, w którym przywództwo polityczne pełnił Maurycy Mochnacki. 25 stycznia 1831 r. w czasie posiedzenia Sejmu Lelewel wygłosił płomienne przemówienie. Apelował o pozbawienie Mikołaja I tytułu króla polskiego i wzywał naród polski i rosyjski do wspólnej walki z despotyzmem cara. „Największą jego «zbrodnią» o charakterze historycznym w czasie powstania listopadowego jest sprawa słynnego hasła, którego był autorem: «Za wolność naszą i waszą». Hasło to zrodziło się w kontekście upamiętniającej dekabrystów manifestacji zorganizowanej na Placu Zamkowym” – mówił dr Jan Sałkowski. Po upadku powstania przedostał się przez Niemcy do Francji, opuszczając na zawsze Polskę. Przebywając w Paryżu działał na rzecz zjednoczenia polskiej emigracji. Nigdy jednak nie porzucił historii. „Obszar jego zainteresowań był bardzo rozległy, oprócz badań nad historią Polski zajmował się metodologią i metodyką historii, starożytnością, historią Wschodu, dziejami Skandynawii, archeologią, heraldyką, sfragistyką (nauka o pieczęciach), historią prawa, bibliografią, bibliologią, językoznawstwem, kartografią, rytownictwem oraz numizmatyką i geografią. Do najważniejszych jego prac z tego okresu należy pięciotomowa historia wiedzy geograficznej średniowiecza, z atlasem zawierającym 50 map i ilustracji, które wykonał własnoręcznie” – wyliczał Mariusz Jarosiński. Ostatnie lata życia Lelewel spędził w samotności. Schorowany, żyjący w nędzy, odmawiał przyjaciołom jakiejkolwiek pomocy.