Biografia

Urodził się w Zułowie. Wyjątkowy wpływ na wychowanie Józefa, nazywanego w rodzinie Ziutkiem, miała matka. Jak pisał biograf Marszałka Wacław Jędrzejewicz, „wielka patriotka, sprawę narodową stawiała na pierwszym miejscu i w epoce pozytywizmu uczyła swe dzieci dziejów walk o niepodległość, wpajając im miłość do Polski, konieczność walki o nią i poświęcania się dla niej”. Został uczniem gimnazjum w Wilnie. Językiem wykładowym był rosyjski, a nauczyciele, w większości Rosjanie, szykanowali uczniów za publiczne mówienie po polsku. Został członkiem tajnego kółka uczniowskiego „Spójnia”. 

Kolbą w głowę 

Piłsudski związał się z konspiracyjną grupą współdziałającą z frakcją terrorystyczną „Narodnej Woli”. Nie mając świadomości, że planuje ona zamach na cara Aleksandra III, został zamieszany w jego przygotowanie. Został aresztowany i przewieziony do twierdzy pietropawłowskiej w Petersburgu. Skazano go na 5 lat zesłania do wschodniej Syberii. W Irkucku doszło do buntu więźniów, podczas którego został ciężko pobity przez strażników – został kilkakrotnie uderzony kolbą w głowę. Władysław Studnicki, wspominając pierwsze spotkanie z Piłsudskim, pisał: „W rozmowach z nami opowiadał, że on, jakkolwiek spotkał się już w gimnazjum z Rosją, która brutalnie lazła do duszy młodzieży, jednak charakter Rosji i jej psychologię, tę chęć poniewierania godności ludzkiej, zrozumiał należycie na Syberii”. Dlatego po powrocie z syberyjskiego zesłania Piłsudski zaangażował się w walkę o niepodległość Polski. 

Od napadu na pociąg do Legionów 

Wstąpił do Sekcji Litewskiej Polskiej Partii Socjalistycznej, szybko stając się jednym z jej liderów. Przyjął pseudonim „Wiktor”. Wszedł w skład Centralnego Komitetu Robotniczego PPS. Stanął na czele odłamu niepodległościowego. Później mówił, że „wysiadł z socjalistycznego tramwaju na przystanku »niepodległość«”. Zainicjował wydawanie „Robotnika”, głównego organu PPS. Towarzysz „Wiktor”, w regularnie publikowanym piśmie, dostrzegał najważniejszy środek oddziaływania na społeczeństwo polskie. „Zajmował się drukiem, korektą, przycinaniem papieru, kolportażem, był również czołowym publicystą czasopisma” – wyliczali prof. Marek Gałęzowski i dr Jerzy Kirszak. Stworzył też zbrojne ramię PPS – Organizację Bojowo-Rewolucyjną. Zorganizował liczne akcje zbrojne przeciwko zaborcy, w tym słynny napad na pociąg pocztowy pod Bezdanami. „Dla niego socjalizm był terenem organizowania walki (…). Był formą buntu przeciwko przemocy policyjnej” – pisał o Piłsudskim Stanisław Cat-Mackiewicz. Przed wybuchem Wielkiej Wojny, Piłsudski przewidywał, że światowy konflikt może się zakończyć dotkliwą porażką każdego z zaborców. W takim wypadku Polacy będą potrzebować swoich własnych oddziałów wojskowych do odzyskania oraz obrony niepodległości. Realizacja tej idei nastąpiła niedługo później. W czasie działań wojennych do walki przeciwko rosyjskiemu zaborcy stanęły Legiony Polskie, sformowane w ramach armii austro-węgierskiej, jako część jej pospolitego ruszenia. Piłsudski w następujący sposób uzasadniał wybranie takiej ścieżki: „Nie chciałem pozwolić, by w czasie, gdy na żywym ciele naszej ojczyzny miano wyrąbać mieczami nowe granice państw i narodów, samych tylko Polaków przy tym brakowało (…), zabrakło szabli polskiej”. Legiony walczyły na froncie w Karpatach, Kongresówce i na Wołyniu, a boje pod Rafajłową, Rokitną, Konarami i Kostiuchnówką stały się częścią dumy z dokonań oręża polskiego.

Bolszewików się nie boję 

Po odzyskaniu przez Polskę upragnionej niepodległości Piłsudski sprawował władzę jako Naczelnik Państwa oraz Naczelny Wódz Wojska Polskiego. Marszałek, zwany przez sympatyków „Dziadkiem”, do dziś jest symbolem zwycięstwa nad bolszewikami. W czasie wojny polsko-sowieckiej osobiście kierował wyprawą wileńską, wyprawą kijowską, Bitwą Warszawską oraz Bitwą nad Niemnem. „Nie boję się o Polskę w wojnie przeciwko bolszewikom. Zarówno pod względem stanu ducha, jak i wyszkolenia, wojsko polskie góruje nad wojskiem bolszewickim (…). Bolszewizm jest czysto rosyjską chorobą. Zobaczy pan, że nie zapuszcza on głęboko korzeni w krajach, które nie są rdzennie rosyjskie. W tych częściach dawnej Rosji, w których ustrój socjalny nie jest typowo rosyjski, jak np. w Polsce, w Estonii, na Ukrainie, na obszarach kozackich i na Syberii – nie zapanował nigdy istotnie” – mówił w wywiadzie dla korespondenta londyńskiego dziennika „Times’a”. Po wyborach prezydenckich w grudniu 1922 r. złożył władzę Naczelnika Państwa na ręce prezydenta Gabriela Narutowicza. Wycofał się z oficjalnego życia politycznego i zamieszkał w Sulejówku, gdzie dzielił czas między rodzinę i hobby. Kochał konie, a jego ulubioną klacz Kasztankę wspominano w piosenkach i utrwalano na płótnie. Drugą wielką pasją Piłsudskiego był… pasjans. „Czynię próbę, czy można jeszcze rządzić w Polsce bez bata” – powiedział kilka lat później wystraszonym posłom i senatorom, krótko po tym jak podczas przewrotu majowego obalił prezydenta i podporządkował sobie metodami siłowymi opozycję. Ci, który mu się sprzeciwiali, trafili do obozów i więzień. Sam Piłsudski został ministrem spraw wojskowych, pełniąc tę funkcję do śmierci. Razem ze swoimi stronnikami wprowadził ustrój autorytarny. Zmarł cztery lata przed wybuchem II wojny światowej na nowotwór złośliwy. „Wy w wojnę beze mnie nie leźcie, wy ją beze mnie przegracie” – miał ostrzegać. „Dał Polsce wolność, granice, moc i szacunek” – napisał na wiadomość o jego śmierci w specjalnym orędziu Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Ignacy Mościcki. „Piłsudski głosił wciąż te same prawdy honoru, poświęcenia, miłości ojczyzny – tylko że nie były one dla niego, jak dla wielu Polaków, pustym dźwiękiem, ale rzeczywistością, za którą stało całe jego życie” – oceniał Jan Lechoń.